Δημοσια Υγεια και Αντιεμβολιαστικη Μυθολογια: Ευλογοι Φοβοι και Ατρανταχτες Αληθειες

- Καλησπέρα, ευχαριστώ για την πρόσκληση, πιστεύω ότι και οι ακαδημαϊκοί φιλόσοφοι έχουμε κάτι χρήσιμο να προσφέρουμε στην δημόσια συζήτηση για αυτό το ζήτημα, αν και σε καμία περίπτωση δεν υποκαθιστούμε επιστήμονες. Σύμφωνα με τον Φιλόσοφο της Επιστήμης, Άλεξ Ρόιτλινγκερ, υπάρχουν τέσσερεις διαφορετικές κατηγορίες αμφισβήτησης της επιστήμης. Τέσσερα είδη αμφισβήτησης. (1) Η πρώτη κατηγορία είναι η ριζική αμφισβήτηση όπου οι άνθρωποι εναντιώνονται απολύτως στην επιστήμη σε οποιαδήποτε μορφή της ή λεπτομέρειά της. Τη σημερινή μέρα, όπου η καθημερινότητά μας είναι βαθιά δομημένη γύρω από την τεχνολογία και την επιστήμη, όλοι χρησιμοποιούμε τα αποτελέσματα και την γνώση της επιστήμης. Αν κάποιος πει «εγώ δεν εμπιστεύομαι την επιστήμη» ενώ σπίτι του έχει ψυγείο, πλυντήριο, ηλεκτρισμό, ζεστό νερό, έχει αυτοκίνητο, έχει φάρμακα, έχει ίντερνετ, λάπτοπ, κινητό, προφανώς αυτός ο κάποιος δεν ξέρει τι του γίνεται αφού καθημερινά εμπιστεύεται την επιστήμη. (2) Η δεύτερη κατηγορία αμφισβήτησης αφορά περιπτώσεις έντονης αμφισβήτησης μεν, αλλά που προκύπτει στο εσωτερικό της επιστημονικής κοινότητας. Μιλώ για επιστημονικές επαναστάσεις όπου στα πλαίσια μιας κρίσης (όπου κάποια ευρήματα δεν μπορούν να εξηγηθούν μέσα από το κυρίαρχο παράδειγμα) μια ομάδα επιστημόνων επαναστατεί, αμφισβητεί ριζικά το κυρίαρχο παράδειγμα και προτείνει κάποιο άλλο, εναλλακτικό, που το ανταγωνίζεται. Σήμερα με την Covid-19 δεν υφίσταται τέτοια κρίση ή τέτοια αμφισβήτηση. Δεν υπάρχουν ευρήματα που να προβληματίζουν ριζικά είτε τους ιολόγους είτε τους επιδημιολόγους, και ούτε στην φαρμακολογία η γνώση η οποία χρησιμοποιείται για την παρασκευή των εμβολίων (ακόμα και αυτό της Pfizer) προβληματοποιεί το κυρίαρχο παράδειγμα ή τα μοντέλα ανάλυσης. Η ίδια προϋπάρχουσα γνώση και τεχνολογία εφαρμόζεται, δεν υπάρχει κάποια κρίση. (3) Μια τρίτη κατηγορία αμφισβήτησης, αφορά στην κοινότυπη υγιή αμφισβήτηση συγκεκριμένων επιμέρους στοιχείων, η οποία έχει ως στόχο την κριτική αξιολόγηση και βελτίωση της επιστημονικής γνώσης. Κορυφαίο παράδειγμα είναι το peer review, δηλαδή η κριτική επιστημονικού έργου από ομότιμους, δηλ. μεταξύ επιστημόνων της ίδιας εξειδίκευσης, όπου η αμφισβήτηση δεν είναι καθολική αλλά έρχεται να βελτιώσει τα ευρήματα και έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της εμπιστοσύνης. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, το ευρύ κοινό έχει γίνει μάρτυρας τεράστιου όγκου τέτοιας κριτικής και αμφισβήτησης, αφού τα επιστημονικά άρθρα και οι έρευνες πολλαπλασιάστηκαν ενώ ταυτόχρονα όλα τα βλέμματα ήταν στραμμένα πάνω τους. Σε αυτό το έτος είδαμε κάποια συμπεράσματα να αλλάζουν αρκετές φορές. Αυτό ενδεχομένως να έχει κλονίσει την εμπιστοσύνη ανθρώπων που δεν είχαν σχέση με την επιστήμη, διότι έχει δημιουργηθεί η λανθασμένη εντύπωση ότι οι επιστήμονες δεν συμφωνούν σε τίποτα, δεν παράγουν γνώση αλλά κάνουν μόνο εικασίες, και ενδεχομένως αυτή η υπερέκθεση του κοινού στην αμφισβήτηση μεταξύ επιστημόνων, να έχει αυξήσει τον φόβο του. Το πρόβλημα εδώ είναι οι προϋπάρχουσες λανθασμένες αντιλήψεις ότι η επιστήμη παράγει ατράνταχτες αλήθειες με τις οποίες συμφωνούν όλοι οι επιστήμονες, ότι υπάρχει ομοφωνία και πλήρης εμπιστοσύνη 100% στα ευρήματα. Αυτό όμως δεν ίσχυε ούτε ισχύει, και η απουσία απόλυτης ομογνωμίας ούτε ήταν ούτε είναι πρόβλημα. Απόλυτη συμφωνία ισχύει μόνο για ορισμένες εδραιωμένες θεωρίες, για παράδειγμα την θεωρία της εξέλιξης ή την θεωρία ότι η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο. Σε ζητήματα όμως όπου η επιστημονική γνώση είναι σε διαδικασία διαμόρφωσης, δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των επιστημόνων, ούτε και απόλυτη βεβαιότητα. Όμως δεν απαιτείται κιόλας. Αυτό που απαιτείται είναι να υπάρχει μια γενική συμφωνία, ένα επίπεδο συμφωνίας στην επιστημονική κοινότητα σε βασικά ζητήματα, και αυτό είναι αρκετό. Και όντως υπήρξε αυτή η γενική συμφωνία σε πολλά κρίσιμα ζητήματα από την αρχή της πανδημίας μάλιστα. Συνοψίζοντας λοιπόν αυτή την τρίτη κατηγορία αμφισβήτησης, αυτή δεν αναιρεί την επιστημοσύνη αλλά την ενδυναμώνει, αποτελεί φυσιολογικό και αναπόσπαστο μέρος της. Περνώ τέλος στην (4) τέταρτη και τελευταία κατηγορία αμφισβήτησης. Πρόκειται για την κατηγορία «στρατηγικής αμφισβήτησης της επιστήμης». Οι φορείς της παρουσιάζονται ως υπέρμαχοι της επιστήμης, όμως αυτό που κάνουν στρατευμένα είναι ψευδοεπιστήμη με σκοπό να κλονίσουν την εμπιστοσύνη σε επιστημονικά ευρήματα. Ορισμένες φορές το κάνουν αυτό επιλέγοντας τα τεκμήρια που τους βολεύουν και αποκρύπτοντας άλλα. Άλλες φορές αμφισβητούν επιλεκτικά και με δόλο κάποια επιστημονικά ευρήματα, έτσι ώστε να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένα οικονομικά συμφέροντα που δεν έχουν σχέση με την επιστήμη. Εδώ θα προσέθετα ότι κάποιοι επιστήμονες έχουν όντως παίξει αυτό τον ρόλο και αυτό δίνει τροφή σε θεωρίες συνομωσίας. 

- Οι θεωρίες συνομωσίας σε ποια κατηγορία εμπίπτουν; Και τι είναι οι θεωρίες συνομωσίας; Οι θεωρίες συνομωσίας προκύπτουν όταν χωρίς αξιόπιστα τεκμήρια πιστεύουμε μιαν εντυπωσιακή ιστορία όπου τα κίνητρα άλλων ανθρώπων (μιας ομάδας ή ατόμων) παρουσιάζονται ως μοχθηρά. Υπάρχει και εξελικτική εξήγηση για το φαινόμενο: οι άνθρωποι έχουμε έναν έμφυτο μηχανισμό να απολαμβάνουμε μια «καλή ιστορία», μια ενδιαφέρουσα ιστορία με καθαρή πλοκή. Μιαν ιστορία όπου μια ομάδα ανθρώπων παρουσιάζεται ως να έχει μοχθηρά κίνητρα είναι μια ελκυστική ιστορία, ένας ελκυστικός μύθος. Σε αντίθεση με τέτοιους μύθους, οι επιστημονικές εξηγήσεις είναι βαρετές, έχουν να κάνουν με αριθμούς, απαιτούν πρότερη και εξειδικευμένη γνώση. Ενώ μια θεωρία συνομωσίας δεν απαιτεί τίποτε από όλα αυτά. Οι θεωρίες συνομωσίας λοιπόν είναι σύγχρονες μυθολογίες. 

- Παρόλο που οι θεωρίες συνομωσίας είναι σύνθετο και ιδιότυπο φαινόμενο, πιστεύω φέρουν αρκετά στοιχεία από την τέταρτη κατηγορία αμφισβήτησης (της στρατηγικής αμφισβήτησης), χωρίς όμως να υπάρχει πάντα συνειδητή σκοπιμότητα πίσω από αυτούς που αναμεταδίδουν την θεωρία συνομωσίας. Βασίζονται σε υποσυνείδητες προκαταλήψεις, σε φοβία ή/και θυμό. Παρουσιάζονται ως «επιστημονικές» ενώ δεν είναι, αφού επιλέγουν τα τεκμήρια που βολεύουν τις προκαταλήψεις αγνοώντας άλλα. Και συχνά τα τεκμήρια δεν μπορούν ούτε να επαληθευτούν ούτε να διαψευστούν, και αναπτύσσονται εις βάρος της επιστημονικής κοινότητας.     

- Ο φόβος και ο θυμός είναι τα κύρια συναισθήματα που οργανώνουν θεωρίες συνομωσίας, όπως για παράδειγμα θεωρίες του αντιεμβολιαστικού κινήματος. Το άγνωστο προκαλεί όντως φόβο σε κάθε άνθρωπο. Μια τρομακτική ιστορία πάλι προκαλεί φόβο: αν όντως υπήρχε μικροτσίπ στα εμβόλια, θα φοβόμουν κι εγώ. Όμως δεν υπάρχουν επιστημονικά τεκμήρια ούτε για μικροτσίπ στα εμβόλια, ούτε για σοβαρές και συχνές παρενέργειες. Είναι σημαντικό να αναρωτηθούμε από πού προέρχονται αυτές οι εντυπωσιακές ιστορίες για μικροτσίπ στα εμβόλια. Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να πιστεύουμε κάτι που ήδη επιβεβαιώνει τις προϋπάρχουσες φοβίες μας ή προκαταλήψεις (θάλαμος αντήχησης). Το Facebook, για παράδειγμα, η πιο μεγάλη πηγή θεωριών συνομωσίας, έχει ένα αλγόριθμο όπου επιλεκτικά σου παρουσιάζει πράγματα με τα οποία ήδη συμφωνείς. Άρα δημιουργείται εκεί μια στρεβλή εικόνα, ένα σύστημα ανατροφοδότησης του φόβου. Αυτό που βρίσκω περίεργο είναι ότι φοβούνται κάποιοι ότι θα μπει ένα μικροτσίπ να ελέγχει το μυαλό τους, αλλά δεν φοβούνται που το Facebook ήδη ελέγχει το μυαλό τους και τα «τεκμήρια» που τους παρουσιάζονται. 

- Κλείνω με την εξής παρατήρηση: η πανδημία στην Κύπρο συνέπεσε με μια πρωτοφανή για την Κύπρο κρίση εμπιστοσύνης προς την κυβέρνηση, λόγω απανωτών σκανδάλων και πραγματικών συνομωσιών της πολιτική ελίτ εις βάρος του λαού. Ταυτόχρονα, η διαχείριση της πανδημίας έφερε τους πολιτικούς μαζί με την επιστημονική κοινότητα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μεταφερθεί αμφισβήτηση από την πολιτική στην επιστημονική κοινότητα. Το αποτέλεσμα είναι να βλέπουμε μια εκτροχιασμένη ταξική αντίδραση, όπου η δυσπιστία μεταφέρεται στην επιστήμη. Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να προσπαθήσουμε να διακρίνουμε μεταξύ πολιτικής σκοπιμότητας και επιστήμης, στον βαθμό που γίνεται. Το αίτημά μας για κοινωνική δικαιοσύνη έπρεπε να μεταφραζόταν όχι σε εναντίωση προς τα εμβόλια, αλλά στο αίτημα για εμβόλια για όλους.