Φιλοσοφια για ολους: Γιατι να διαβαζουμε τους αρχαιους φιλοσοφους (Εκδοσεις Μεταιχμιο)

[Η ομιλία που έκανα στην παρουσίαση του βιβλίου της Δρ Έλσας Νικολαΐδου, Φιλοσοφία για Όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους; (Μεταίχμιο, 2022), στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Λάρνακας, 16 Ιουνίου 2022]

Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;

Αξιότιμες Κυρίες, αξιότιμοι Κύριοι,

Αξιότιμε Πρόεδρε της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Λάρνακας,

Αξιότιμε Διευθυντή Μέσης Εκπαίδευσης,

Εκλεκτοί προσκεκλημένοι και προσκεκλημένες,

Ευχαριστώ τους προλαλήσαντες και τις προλαλήσασες για τις εξαιρετικές τους παρεμβάσεις, οι οποίες ήταν τόσο καλές και περιεκτικές που από μια άποψη διευκολύνει το δικό μου έργο, από μια άλλη άποψη το κάνει πιο δύσκολο! Ξεκινώ με δύο σχόλια, σχετικά με όσα ακούστηκαν ήδη. Σχετικά με το ζήτημα της απουσίας της φιλοσοφίας από την εκπαίδευση, που έθιξε ο Δρ Κατσώνης, και με τα υπέροχα νέα που μοιράστηκε μαζί μας ο Δρ Λούης, ότι η φιλοσοφία ήδη τρέχει πιλοτικά σε κάποια σχολεία και για τα πλάνα που έχει το Υπουργείο. Έχω ενθουσιαστεί από αυτά τα νέα, και θα ήθελα να μοιραστώ μια προσωπική εμπειρία. Μάλλον θα εκπλαγείτε να μάθετε ότι στο σχολείο εγώ ήμουν κακός μαθητής. Τον καιρό μου δεν υπήρχε φιλοσοφία στο σχολείο. Είχα ξεκοκκαλίσει όλο τον Κατζαντζάκη στον δικό μου χρόνο όμως, προφανώς διότι μου άρεσε η φιλοσοφία και είχα κλίση σε αυτή (αφού η λογοτεχνία του Καζαντζάκη είναι φιλοσοφική*). Έπρεπε όμως να πάω πανεπιστήμιο για να την ανακαλύψω — όχι μόνο τη φιλοσοφία ως θέμα, αλλά και το ταλέντο μου. Αυτό το λέω για να θίξω το ότι δεν είναι απλά όλα τα παιδιά που έχουν να κερδίσουν από τη φιλοσοφία και η κοινωνία ευρύτερα, αλλά και ειδικά τα παιδιά που έχουν ταλέντο στο φιλοσοφείν και δεν το ξέρουν, διότι δεν τους έχει δοθεί η ευκαιρία να διδαχτούν φιλοσοφία και να φιλοσοφήσουν. Κάποια παιδιά εκεί έξω είναι μελλοντικοί φιλόσοφοι. Το δεύτερο που ήθελα να πω αφορά στο μήνυμα που μας μεταφέρθηκε από τον Αρχισυντάκτη του Φιλελευθέρου, κ. Καλλινίκου, σχετικά με την εβδομαδιαία στήλη της Έλσας Νικολαΐδου. Πιστεύω δεν είναι τυχαίο που η Έλσα είναι νομίζω η πρώτη που κατάφερε να διατηρεί μια τέτοια στήλη φιλοσοφίας για τόσο καιρό· έχει να κάνει με την ικανότητά της να εκλαϊκεύει τη φιλοσοφία. Η εκλαΐκευση της φιλοσοφίας απαιτεί ένα συγκεκριμένο τρόπο γραφής, που δεν κατέχει ο καθένας και η καθεμιά. Η επιτυχία της στήλης της είναι αποτέλεσμα του ταλέντου της και της εμπειρίας της σε αυτό τον απαιτητικό και δύσκολο τρόπο γραφής.

Ο υπότιτλος του βιβλίου που έχει γράψει η Έλσα Νικολαΐδου (“Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους”) είναι ένα φιλοσοφικό ερώτημα που θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει ως «μεταφιλοσοφικό», αφού αναστοχάζεται πάνω στην ίδια τη φιλοσοφία, την ουσία και τη χρησιμότητά της, τη θέση της μέσα σε μια κοινωνία. Είναι ένα ερώτημα που απαντάται μέσα από το ίδιο το περιεχόμενο του βιβλίου, δηλ, μέσα από την ίδια τη φιλοσοφική επιτέλεση, τη φιλοσοφική σκέψη και ενέργεια, καθώς αυτή ξεδιπλώνεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου. Ο μοναδικός τρόπος να δοθεί μια απάντηση είναι μέσα από τις σελίδες του βιβλίου. Η φιλοσοφία είναι σαν το κολύμπι: δεν μπορεί να μάθει κανείς να κολυμπά βλέποντας εικόνες ή εξομοιώνοντας τις κινήσεις έξω από το νερό, αλλά μόνο κολυμπώντας πραγματικά, μέσα στο νερό. Και σίγουρα δεν μπορεί κανείς να μάθει να κολυμπά στα βαθιά, αν δεν κολυμπήσει στα βαθιά.

Το φιλοσοφείν, λοιπόν, έχει ήδη αρχίσει από το εξώφυλλο, αφού η φιλοσοφία ξεκινά με την απορία. Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους; Είναι μια απορία που ακολουθεί τα χνάρια του σωκρατικού ερωτήματος, και τρόπον τινά το επαναφέρει: πώς πρέπει κανείς να ζει; Ο Σωκράτης φέρνει τη φιλοσοφική διερεύνηση στο επίκεντρο του ανθρώπινου βίου, αφού λέει ότι «ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ» (ο ανεξέταστος βίος δεν αρμόζει στουςανθρώπους). Ο αφιλοσόφητος βίος δεν αξίζει.**

Με άλλα λόγια, χρειαζόμαστε τη φιλοσοφία στη ζωή μας. Η φιλοσοφία όμως έχει τους τελευταίους αιώνες απομακρυνθεί από τους ανθρώπους, και οι άνθρωποι έχουν απομακρυνθεί από τη φιλοσοφία. Και τα αποτελέσματα είναι τραγικά. Από τη μια οι φιλόσοφοι έχουμε καταντήσει εξειδικευμένοι τεχνίτες του λόγου και της σκέψης, που γράφουμε πολύπλοκα συγγράμματα με ακαταλαβίστικες ορολογίες που δεν μπορεί να κατανοήσει κανένας. Από την άλλη, και μιλώ ειδικά για την Κύπρο τώρα, το ευρύ κοινό –ας μου επιτραπεί ο όρος—ενώ εκθειάζει τις φιλοσοφικές του ρίζες, ενώ θεωρεί τη φιλοσοφία ως αναπόσπαστο μέρος του πολιτισμού του και της ταυτότητάς του, ουδέποτε κάνει τον κόπο να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία.***

Θα ρωτούσε κάποιος: μα, μπορεί ο κάθε ένας και η κάθε μια να φιλοσοφήσει; Μήπως η φιλοσοφία δεν είναι για τους λίγους; Ίσως η ακαδημαϊκή φιλοσοφία όντως να μην είναι για όλους. Και δεν το λέω για καλό, αλλά για κακό. Η φιλοσοφία όμως καθαυτή, το φιλοσοφείν, η ουσία της φιλοσοφίας, οι βασικές της έννοιες, ΕΙΝΑΙ για τον καθένα και την καθεμιά. Η φιλοσοφία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δημοκρατία, διότι δείχνει ότι πρόσβαση στην αλήθεια μπορεί να έχει ο καθένας και η καθεμιά. Ο κάθε άνθρωπος έχει ήδη διαμορφωμένες φιλοσοφικές αντιλήψεις και θέσεις που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του και καθορίζουν τη ζωή του και τις επιλογές του. Η φιλοσοφία αρχίζει από τον καθημερινό βίο, και με καθημεριό λεξιλόγιο, με λέξεις και έννοιες που όλοι μας χρησιμοποιούμε και κατανοούμε σε κάποιο βαθμό, όπως η λέξη “αλήθεια”, “σωστό”, “λάθος”, “καλό”, “κακό” κοκ. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο καθένας και η καθεμιά είναι ήδη σοφοί, ή ευδαίμονες, αλλά ότι κατανοούν και ήδη, έστω ασυνείδητα, χρησιμοποιούν τις βασικές φιλοσοφικές έννοιες, τις οποίες μπορούν να αναλύσουν περαιτέρω έτσι ώστε να εμβαθύνουν τη γνώση τους για τον κόσμο και το εαυτό τους, την αυτογνωσία τους δηλαδή. Εφόσον, λοιπόν, η καθεμιά και ο καθένας μπορούν να φιλοσοφήσουν, αυτό σημαίνει ότι ο καθένας και η καθεμιά είναι εν δυνάμει φιλόσοφοι. Αυτό που χρειάζεται για να ενεργοποιηθεί αυτή η δυνατότητα, είναι μια παιδαγωγός, με την ευρεία έννοια του όρου, που να ανακινήσει τη φιλοσοφική απορία και τον φιλοσοφικό λόγο. Και αυτή δεν είναι άλλη από την Έλσα Νικολαΐδου, με το εξαιρετικό έργο που επιτελεί ως φιλόσοφος και ως παιδαγωγός, ένα μέρος του οποίου είναι και το βιβλίο που έχει συγγράψει και μας παρουσιάζει σήμερα. Να προσθέσω εδώ ότι η μεγαλύτερη δυσκολία στο να φιλοσοφήσει κανείς δεν έγκειται στο εννοιολογικό επίπεδο, αλλά στο ψυχολογικό. Χρειάζεται θάρρος και κουράγιο η φιλοσοφία, διότι μας φέρνει αντιμέτωπους με σκληρές και δύσκολες αλήθειες. Χρειάζεται λοιπόν θάρρος όχι μόνο να αρχίσει κανείς τη φιλοσοφική διερεύνηση, ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα της φιλοσοφικής απορίας, αλλά και κουράγιο για να μην περιπέσει κανείς στην ευκολία του ψέματος, στον εφησυχασμό του δόγματος, της θεωρίας συνωμοσίας, κοκ.

Θα κλείσω λέγοντας τα εξής: το έργο που επιτελεί η Έλσα Νικολαΐδου, αυτό της εκλαΐκευσης της φιλοσοφίας και της εισαγωγής και διδασκαλίας της φιλοσοφίας στο γυμνάσιο και στο δημοτικό, είναι ό,τι πολυτιμότερο υπάρχει σήμερα για την κυπριακή παιδεία. Η Έλσα Νικολαΐδου, κατά την άποψή μου, και ζητώ συγγνώμη αν έχουν υπάρξει άλλοι συνάδελφοι που να έχουν επιτελέσει ανάλογο έργο, είναι πρωτοπόρος σε αυτό. Αλλά εκτός από πρωτοπόρος είναι και άριστη σε αυτό που κάνει, αφού με τον χαρισματικό της λόγο και τις γνώσεις της, φέρνει τη φιλοσοφία στο ευρύ κοινό με επιτυχία. Η Έλσα Νικολαΐδου έχει συγγράψει ένα εξαιρετικό βιβλίο που ξεκλειδώνει τη φιλοσοφία, την κάνει πιο προσιτή. Αυτό που απομένει, είναι η ανταπόκριση: να αγκαλιάσει το κοινό αυτό το βιβλίο, να το διαβάσει, και να αρχίσει να φιλοσοφεί. Αγαπητή Έλσα, τα θερμά μου συγχαρητήρια, εύχομαι το βιβλίο να είναι καλοτάξιδο, και εύχομαι να συνεχίσεις το πολύτιμο έργο σου.

Χρίστος Χατζηιωάννου, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Φιλοσοφίας

Τμήμα Κλασικών Σπουδών και Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Οι σημειώσεις με αστερίσκο δεν είχαν εκφωνηθεί.

*Τότε ο Καζαντζάκης ήταν για μένα φιλοσοφικά σημαντικός. Πλέον όχι. Η απουσία φιλοσοφίας από τη δημόσια εκπαίδευση αφήνει κενά που οι έφηβοι γεμίζουν χωρίς καθοδήγηση.

**Δεν συμμερίζομαι την ακραία θέση του Σωκράτη, η οποία μάλλον απαξιώνει εντελώς τον αφιλοσόφητο βίο.

***Η φιλοσοφία αποτελεί μέρος πολλών, αν όχι όλων των, πολιτισμών. Δεν υιοθετώ θέση εξαιρετισμού για τον ελληνοκυπριακό πολιτισμό.